İSLAM TARİHİNDE KUDÜS VE MESCİD-İ AKSA ÖNEMİ

          Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla  

   Bir Müslüman “Kudüs bizim neyimiz olur; nemize gerek?” diyebilir mi? Herhalde diyemez. Zira Müslümanların amentü cümlesinde öğrendikleri;

   “Kimin milletindensin? Kimin ümmetindensin?”  sorularına verdiği Hz. İbrahim’in milletindenim; Hz. Muhammed’in ümmetindenim. “cevapları Küdüs konusunda bigâne kalamayacaklarını göstermektedir. Bu noktada Kudüs Müslümanın; dini, imanı, mabedi, kıblesi, tarihi, kimliği-kişiliğidir. Özellikle Türkler için tarihi boyutu da önem kazanmaktadır. Çünkü bu milletin 12. Yüzyıldan beri Kudüs ile askeri-idari, kültürel bağları da bulunmaktadır.

   İlahi dinlerde kutsal sayılan Kudüs, tarih boyunca birçok ümmet ve devletin ilgi odağı olmuştur. İslamiyet ve Müslümanlar da Kudüs’e özel bir kudsiyet atfetmişlerdir. Nitekim Kudüs adı bu kudsiyete işaret etmektedir. Müslüman kültüründe harem kabul edilen Mekke ve Medine yanında üçüncüsü Kudüs’tür. Müslümanların ilk kıblesi olan Mescid-i Aksa’nın burada bulunması ve Hz. Peygamber’in (sas) İsra ve Mirac mucizesine ev sahipliği yapması faziletlerinin başlıcalardır. Hz. Peygamber (sas)'in Hicretten önce 2 yıl Kâbe'yi de önüne alarak Kudüs'ü kıble edindiği -farklı rivayetler bulunmakla birlikte- Medine döneminde ise 1,5 yıl bu uygulamaya devam ettiği kaydedilmektedir. 

Kudüs, coğrafi olarak tarihi Bilad-ı Şam’ın bir parçası olan Filistin’de, Lut gölünün batısında Yahudiye platosunun kısmen dalgalı yüzeyi üzerinde bulunmaktadır. Lut gölüne 24, Akdeniz kıyılarına kuş uçuşu 52 km. uzaklıkta olup deniz seviyesinden yüksekliği 747 metredir.

      Kudüs Adı

   Müslümanlar bu şehre Kudüs-i Şerif derler. Her şeyden önce Müslüman kültüründe bir mekana veya bir şeye üstünlük payesi atfedildiğinde, Harem-i Şerif gibi, şerif sıfatı verilir. Bunu Müslüman coğrafyasındaki bazı şehirlerle ilgili görebiliriz; Mekke-i Şerif, Medine-i Şerif, Şam-ı Şerif, Buhara-yı Şerif vb. Kudüs de şeriflik makamındadır. Bu bakımdan Kudüs kelimesi Müslüman kültüründe tek başına anılmaz; daima Kudüs-i Şerif olarak ifade dilir.

   Popüler kültürde Yahudiler burayı Moriya, Yebus, Sion, Davûd'un şehri ve Ariel gibi adlarla anarlar. Bugün tamamen siyasi-ideolojik bir anlama büründürülen “Siyonist” de Kudüslü veya Kudüs taraftarı demektir. Ancak biimsel yönden bakarsak tarihi oldukça kadim olan Kudüs adı M.Ö. 19.-18. yüzyıllara ait Mısır metinlerinde geçmektedir. Tell Amarna mektuplarında (M.Ö. 14. yüzyıl) Urusalim, Geç Asur metinlerinde Urusilimmu/Ursalimmu, İbrânîce Masoretik metinde Yruşlm/ Yruşlym biçiminde yazılmaktadır. Ârâmîce Eski Ahid’te Yerûşâlêm şeklinde  yer almaktadır.

   Latince’ye Jerusalem ve Jerosolyma olarak geçmiştir. Batı dillerindeki adı da Jerusalem’dir. İki ayrı sözcükten oluşan Yeruşalayim “Dârüsselâm” veya “Medînetüsselâm” olarak çevirilmiştir.

Kelimenin kökü Iruşalem olarak alındığında ise “Şalim’in şehri” anlamına gelmektedir. Bu yaklaşıma göre ilk dönemlerde tanrı Şulmanu veya Şalim’in ibadet merkezi olduğu, Sâmîlerde de bir şehrin onu kuran kişi veya tanrının adıyla anılma geleneği bulunduğu için Kudüs sözünün “Şalim’in şehri” mânasına geldiği ileri sürülmektedir. Bu durumda “barışın şehri” (şalom = selâm) şeklindeki izahın etimolojik ve tarihî yönden hatalı olduğu belirtilmektedir. Kudüs (Yeruşalayim) adı Tevrat’ta geçmemekte, sadece bir defa Salem olarak yer almaktadır. Bu kelime Kur’an-ı Kerim’de de bulunmamaktadır. Bununla beraber bazı müfessirler, Kur’an’daki “el-Mescidü’l-Aksâ” (İsrâ 17/1), “mübevvee sıdk”/ “iyi, güzel bir yer” (Yûnus 10/93) ve “el-arzu’l-mukaddese”/ “kutsal toprak” (Mâide 5/21) gibi tabirlerin Beytü’l-Mukaddes’i (Taberî, XV, 16-17) veya Kudüs’ü de içine alan Filistin’i (Fahreddin er-Râzî, XI, 196-197) ifade ettiğini belirtmişlerdir.[1]

       Mescid-i Aksa adı

   “En uzak mescid” manasındaki el-Mescidü'l-Aksâ, Kudüs'te eski Süleyman mabedinin bulunduğu yerde inşa edilmiş olan camiin adıdır. Yeryüzünde Mescid-i Haram'dan sonra inşa edilen en eski mescitlerden birisi, yapımına Hz. Davud’un başlayıp Hz. Süleyman’ın bitirdiği, Mescid-i Aksâ'dır. Mescid-i Aksâ'ya “İliya” veya günahlardan temizlenme yeri anlamında “Beyt-i Makdis” yahut "Beyt-i Mukaddes" adı da verilmiştir. Beyt-i Makdis, İbranice "bethammikdaş" kelimesinden alınan ilhamla kullanılmış olup “Mabed” anlamına gelir ve bununla Hz. Süleyman'ın mabedi kastedilir.[2]

   Mescid-i Aksâ'ya en uzak mescit anlamında bu ismin verilme sebebi Mescid-i Haram'a yaya olarak bir aylık mesafede bulunmasındandır. Tefsirlerde Mescid-i Aksa, Mirac ile ilgili görülmüş hatta onunla, gökteki bir yerin kastedildiği de öne sürülmüştür. Bu tabire ilk olarak Kur'ân’da İsra ile ilgili olarak yer verilir (İsra 17/1) Hz. Peygamber de mirac gecesinde “Burak'a bindim Beytu'l-Makdis'e gittim”[3] buyurmuştur. İmâmu’l-enbiyâ sıfatıyla burada bütün peygamberlere namaz kıldırmıştır.

   Müslümanların İnancında ve Kültüründe Mescid-i Aksa Müslümanlar, Kur’an-ı Kerim’den ve hadis-i şeriflerden hareketle Mescid-i Aksa hakkında inanç ve kültür boyutunda bir tutum belirlemişlerdir. Bu tutumlarını itikat, ibadet ve sanat alanlarında ortaya koymuşlardır. 

   1. Kur’an-ı Kerim’de Mescid- Aksâ

Yüce Allah, Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurur:

   "Kulu Muhammed'i, gece vakti, ayetlerimizden bazılarını göstermek için el-Mescidü'l-Haram'dan, çevresini mübarek kıldığımız el-Mescidü'l-Aksâ’ya götüren Allah, noksan sıfatlardan münezzehtir. O, her şeyi işitir ve görür" (İsra, 17/1).

   Burada Mescidi Aksâ'dan "çevresini mübarek kıldığımız" şeklinde söz edilmektedir. Çevresi ise başta Kudüs olmak üzere Filistin topraklarıdır.

Hz. Peygamber (sas)'in İsra olayında Mekke’deki Mescid-i Haram'dan alınıp Kudüs’teki Mescid-i Aksâ'ya getirilmesinin sebebi “kendisine birtakım ayetleri göstermek”tir. Bu ifade Mescidi Aksâ'nın birtakım ilahi ayetleri, tevhid inancını ve peygamberler silsilesini sembolize eden bazı işaretleri bünyesinde taşıdığına işaret etmektdir.

   Müfessirlere göre Kur'an-ı Kerim'de de bu mescidden ismi anılmaksızın söz edilmektedir. Söz gelişi Yüce Allah Mescid-i Aksâ’yı kastederek şöyle buyuruyor:

"Bunun üzerine (Zekeriyya) mescidden kavminin karşısına çıkıp onlara ‘Sabah ve akşam tesbih edin’ diye işaret etti." (Meryem 19/11)

Hz. Meryem’in adandığı mabedin ve mihrabın Mescid-i Aksâ olduğu belirtilmektedir:

   "Rabbi onu (Meryem'i) güzel bir kabulle kabul etti; güzel bir şekilde yetiştirip büyüttü ve onun bakımını Zekeriyya'nın yükümlülüğüne verdi. Zekeriyya ne zaman onun bulunduğu mabede girse yanında yiyecek bulurdu. ‘Ey Meryem! Bu sana nereden geliyor?’ derdi. O da ‘Allah'ın katındandır. Şüphesiz Allah dilediğine hesapsız rızık verir’ derdi." (Al-i İmran 3/37)

   "Onun (Zekeriyya'nın) mihrabda namaz kılmakta olduğu sırada melekler kendisine ‘Allah sana, Allah katından olan Kelime'yi doğrulayıcı, efendi, kendine hâkim ve salihlerden bir peygamber olarak Yahya'yı müjdelemektedir’ diye seslendiler." (Al-i İmran 3/39)

   1. Hadis-i Şeriflerde Mescid-i Aksâ ve Kudüs

   Resulullah (a.s.) şöyle buyurmuştur:

   “Yolculuk ancak şu üç mescidden birine olur: Benim şu mescidime, Mescid-i Haram'a ve Mescid-i Aksâ'ya."[4]

   Burada kastedilen yolculuk ibadet kastıyla olan özel yolculuktur. Bu hadis-i şerif dolayısıyla Mescid-i Aksâ harem mescidlerin üçüncüsü sayılmıştır.

   Bir hadisi şerife göre de Resulullah (s.a.s.) şöyle buyurmuştur:

“Hz. Süleyman Mescid-i Aksâ'yı yaptığında Rabbinden üç şey istedi. Rabbi ona ikisini verdi. Ben üçüncüsünü de vermiş olmasını ümit ediyorum: Kendisine, kendi hükmüne denk gelecek hüküm vermesini istedi, (Rabbi) bu istediğini verdi. Kendisinden sonra hiç kimsenin ulaşamayacağı bir saltanat vermesini istedi, bu istediğini de verdi. Bir de her kim, bu Mescid'de -yani Mescid-i Aksâ'da- namaz kılmak amacıyla evinden çıkarsa anasından doğmuş gibi günahlarından sıyrılsın istedi. Biz Allah'ın bu istediğini de ona vermiş olmasını ümit ediyoruz."[5]

   Bir hadiste şöyle buyurulmuştur:

   "Bir adamın kendi evinde kıldığı namaza bir namaz sevabı verilir. Oturduğu beldenin sakinlerinin devam ettikleri camide kıldığı namaza yirmi beş kat sevap verilir. Cuma namazının kılındığı camide kıldığı namaza beş yüz kat sevap verilir. Mescid-i Aksâ'da kıldığı namaza elli bin kat sevap verilir. Benim camimde kıldığı namaza da elli bin kat sevap verilir. Mescidi Haram'da kıldığı namaza ise yüz bin kat sevap verilir.”[6]

   Hz. Resulullah (s.a.s)'ın cariyesi Meymune (r. anha): "Ey Resulullah! Bize Mescid-i Aksâ hakkındaki hükmün ne olduğunu bildir" dedi. O da şöyle buyurdu:

   "Oraya (Mescidi Aksâ'ya) gidin ve içinde namaz kılın. Eğer oraya gidemez ve içinde namaz kılamazsanız kandillerinde yakılmak üzere oraya zeytinyağı gönderin."[7]

Burada zeytinyağı bir semboldür. Müslümanlara düşen yükümlülük ise Kudüs'e ve Mescid-i Aksâ'ya önem vermeleri, oranın Hz. İbrahim'in Hanif dininin gerçek sahipleri olan mü'minlerin elinde bulunmasına gayret etmeleri ve oranın tevhide uygun kimliğinin korunması amacıyla yapılan çalışmalara herhangi bir şekilde destek olmalardır.  

       Tarihi Boyut

   Müslümanların tarih kaynaklarında ve tefsir kitaplarında yer alan rivayetlerden ve hadislerde verilen bilgilerden Mescid-i Aksâ'nın ilk şeklinin Hz. Süleyman tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Kudüs, kurulduğundan beri Şam diyarının dini, kültürel ve kimi zaman da siyasi merkezi ve başkenti olmuştur. Hz. İbrahim ve Hz. Lut’un Filistin bölgesine gelip yerleşmelerinden itibaren burası mübarek kabul edilmiştir. Kur’an’da konu şöyle ifade edilmiştir: “Biz onu (İbrahim’i) ve (yeğeni) Lut’u âlemler için mübarek kıldığımız arza (ulaştırıp) kurtardık.” (Enbiya 21/71). Bölgenin mübarek olarak kabul edilme sebebi, buradan pek çok peygamberin gelip geçmesi ve kabirlerinin bulunması veya bölgenin iklim şartlarında meyve ve sebzelerle bereketlendirilmiş olmasıdır. Ebu Zer’in (ra) der ki:

   Resulullah (as)'a, yeryüzüne konulmuş olan ilk mescidin hangisi olduğunu sordum. "Mescid-i Haram" dedi. Sonra hangisi? dedim, "Mescid-i Aksâ" cevabını verdi. İkisi arasındaki süre ne kadardır? diye sordum, "Kırk yıl; sonra bütün yeryüzü senin için mesciddir. Nerede namaz vaktine girersen orada namaz kıl." buyurdu.[8]

   Yüce Allah bir ayet-i kerimede konu ile ilgili şöyle buyurmaktadır:

   "Süleyman'ın ölümüne hükmettiğimizde, onun ölümünü, bastonunu yiyen ağaç kurdundan başka onlara gösteren olmadı. Böylece o yere yıkılınca, anlaşıldı ki cinler eğer gaybı biliyor olsalardı aşağılayıcı azabın içinde kalmazlardı." (Sebe, 34/14)

   Bu ayetin tefsiri babında kimi müfessirlere göre Mescid-i Aksâ'nın inşaatını önce Hz. Davud başlattıysa da bitirmeyi oğlu Süleyman'a vasiyet edip vefat etti. Mescid-i Aksâ'nın inşaatında cinleri de çalıştıran Hz. Süleyman Yüce Allah'a inşaat bitmeden vefatını kimseye bildirmemesi için dua etti. Duası kabul edildi ve vefat ettiği halde bastonuna dayalı olarak kaldı. Emrindekiler onun odasında bu şekilde ibadet ettiğini sanıyorlardı. Daha sonra dabbetu'l-arz denilen bir böceğin bastonu içten kemirmesiyle Hz. Süleyman yere düşünce vefat ettiği anlaşıldı. Bu olayla cinlerin "biz gaybı biliriz" iddialarının boş olduğunu ortaya çıkmış oldu.

   Yahudiler Hz. Süleyman’ın Siyon adı verdikleri mabedi inşa ettiğini bundan geriye de sadece Ağlama Duvarı’nın kaldığını ileri sürmektedirler. Ancak bu iddiaları tarihi gerçeklere terstir. Çünkü Kudüs şehri tarihte birkaç kez yıkıma maruz kalmıştır. Hz. Süleyman'ın yaptırdığı bina da muhtemelen Babil işgali sırasında tahrib edilmişti. Söz konusu duvarın alt kısmının M. Ö. 18 yılında inşa edilen mabedin kalıntısı olduğu sanılmaktadır. Şu anki şekliyle bu duvar, oradaki Harem-i Şerif'in bir parçasıdır ve mülkiyeti Müslümanlara ait vakfa aittir. Hz. Resulullah (sas)'ın İsra mucizesi sırasında Burağını buraya bağladığına dair rivayete dayanarak Müslümanlar onu Burak Duvarı olarak adlandırırlar.

   Kudüs’teki Harem-i Şerif geniş anlamda kavram ve kurum olarak İslâm kaynaklarında Emevi halifesi Abdülmelik'den Osmanlı halife-padişahı Kanuni Sultan Süleyman'a kadar pek çok halife, sultan ve padişahlar tarafından burada inşa edilen Mescid-i Aksâ, Kubbetü's-Sahrâ, mezar, türbe, tekke, zaviye ve sebil gibi dini amaçla yapılmış yapılan içine alan yaklaşık 150 dönüm kadar bir arazi üzerine serpilmiş binalar topluluğudur. Mescid-i Aksâ, dar anlamda, Kubbetü's-Sahra yakınında Abdülmelik tarafından inşa edilmiş bulunan camiyi ifade etmektedir. Caminin yapımında Jüstinyen tarafından inşa edilmiş bulunan, Meryem Ana Kilisesi'nin harabelerinden çıkan malzeme kullanılmıştır. 

         Müslümanların Döneminde Kudüs-i Şerif

   1-Dört Halife Dönemi: Kudüs’ün Fethi (638)

Kusüs fatihi Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde ibnu’l-Cerrah’tır. İlk Müslüman fetihleri esnasında Hz. Ömer zamanında sıra Küdüs’e gelmişti. Başkumandan Ebû Ubeyde b. Cerrâh’tan aman dileyen ve Suriye şehirleriyle yaptıkları anlaşmalara benzer bir anlaşmanın kendileriyle de yapılmasını teklif eden Kudüs halkı şehri bizzat halifeye teslim etmek istediklertni bildirdiler. Davet üzerine son derece mütevazı elbiseler içinde Kudüs’e giren Hz. Ömer, şehre İslam’ın verdiği izzet ve şerefle girdiklerini, üzerindeki yamalı elbiselerin hiçbir değeri olmadığını hâl ve davranışlarıyla anlatıyordu. Şehri Patrik Sophronius’tan teslim aldı ve anlaşmayı imzaladı (17/638). Anlaşma esas olarak Kur’an ve Sünnet’e dayalı olarak cizye ve haraç karşılığında mal ve can güvenliğini, din ve ibadet hürriyetini kapsamıştır.

   Sophronius, Hz. Ömer'e Kudüs'teki belli başlı kutsal mekânları gezdirirken namaz vakti girdi. Hz. Ömer patrikten namaz kılabileceği bir yer istedi. Patrik o sırada gezmekte oldukları Kıyamet Kilisesi'nde kılabileceğini böylelikle kendilerini de şereflendireceğini ifade etti. Hz. Ömer bu isteği güzel bir lisans ile geri çevirerek namazını kilisenin avlusundaki merdivenlerde kıldı. Patriğin niçin böyle yaptığını sorması üzerine de gelecekte halifenin namaz kıldığı yer olarak görülerek bu kilisenin camiye çevrile bileceğini söyledi. Hz. Ömer'den çok sonraları söz konusu kilisenin hemen karşısına mutevazı bir mescid inşa edilmiştir.

   Bu arada Hz Ömer, bir çöplük haline getirilmiş Mescid-i Aksâ'nın etrafını temizletti. Rasûlullah'ın ayak izinin bulunduğu o kutsal taşı (Hacer-i Muallak) bulmak için eteğinde taş taşıdı, işçilerle beraber çalıştı. Halka İslamı öğretmesi için Ubâde b. Sâmit'i kadı tâyin etti. Ubâde bin Sâmit ve Semân-ı Fârisî’nin de içinde bulunduğu bazı sahabiler burada medfundur.

   Dört halife Kudüs’e olan ilgilerini sürdürmüşlerdir. Hz Osman da, Silvan bahçeleri gelirlerini Kudüs’ün fakir halkına vakfetmiştir.

   2.Emeviler Dönemi (661-750)

Emevilerin hanedanının kurucusu Muaviye Kudüs'te halkın biatını alarak halifeliğini ilan etmiştir. Ayn hanedandan Abdülmelik b. Mervan ve Süleyman b. Abdülmelik de biat almak için Kudüs'e gitmişlerdir.

Emevîlerin Kudüs’teki en önemli imar faaliyeti Kubbetü’s-Sahre ve Mescid-i Aksâ’yı inşa ettirmeleridir. Abdülmelik b. Mervan tarafından yaptırılan ve İslâm mimarisinin en güzel örneklerinden olan Kubbetü’s-sahre’nin yapım gerekçesi hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Ya‘kūbî’nin (Tarih, II, 261) Abdülmelik’in bunu müslümanları hac için Mekke yerine Kudüs’e yöneltmek amacıyla inşa ettirdiği yönündeki kaydını Ignaz Goldziher ve K.A.Cameron Creswell gibi müsteşrikler kabul etmişlerdir. Öte yandan Shelomo Dov Goitein ve Oleg Grabar, ilk dönemin diğer kaynaklarında bu rivayetin bulunmadığını, siyaseten böyle bir uygulamanın Emevi yönetimini kamuoyunda zor durumda bırakacağını, diyaneten de bu dönemde haccın Mekke’ye yapıldığı gerekçesiyle buna karşı çıkmışlardır.

   3.Abbasiler Dönemi (750-969)

Abbâsîler döneminde bir süre Bağdat’ın başşehir olmasıyla Suriye nisbeten öneminin yitirmişse de Kudüs, Mekke ve Medine’den sonra üçüncü kutsal şehir olma özelliğini sürdürmüştür. Abbâsî Halifesi Ebû Cafer el-Mansur, burayı 758 ve 771’de ziyaret etmiş, depremlerle zarar görmüş olan Mescid-i Aksa'yı yeniden inşâ ettirmiştir. Diğer Abbasi halifleri de zaman zaman buaya ziyaretleri yapmışlar, imar faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.

   4.Türk Valiler ve Fatımiler Dönemi (878-969 ve 969-1071)

   Mısır’da Tolunoğulları hânedanını kuran Ahmed b. Tolun’un 878’de Filistin’i almasından itibaren Kudüs uzun bir süre Kahire merkezli devletlerin idaresinde kalmıştır. Sonra Muhammed b. Tuğç tarafından kurulan İhşîdîler’in hakimiyetine girmiştir. Kudüs’te İhşîdîler’den sonra 969-1071 yılları arasında da Şii Fâtımîler hâkimiyet kurmuş onları müteakip çeyrek asır boyunca Selçuklu-Türkmen hâkimiyetinde kalmıştır. Selçuklu komutanlarından Atsız b. Uvak 1071’de Kudüs’e girmiş ve Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh adına okunmakta olan hutbeye son verip Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh ve Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan adına hutbe okutmuştur. Selçuklular’ın hâkim oldukları sürede şehir Sünnî çizgide önemli ilmî gelişmelere sahne olmuştur. Şâfiî âlimlerinden Nasr b. İbrahim el-Makdisî, Nasriyye Medresesi’ni kurmuş, onun ardından bir Hanefî medresesi açılmış;   Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî de Hanbelî mezhebi doğrultusunda dersler vermiştir. Kaynaklarda bu dönemde İslâm dünyasının çeşitli yörelerinden çok sayıda meşhur âlimin Kudüs’e geldiği bildirilmektedir. Bunlar arasında Endülüs’ten İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, Tus’tan Ebû Hâmid el-Gazzâlî ve İşbîliye’den (Sevilla) Ebû Bekir İbnü’l-Arabî de bulunmaktaydı.[9]

   5.Haçlılar Dönemi (1099-1187)

   Esasen Fatımilerin elinde bulunan Kudüs 23 Şâban 492/15 Temmuz 1099’da Haçlılar’ın istilasına uğramıştır. Haçlılar şehirde bulunan bütün müslümanları, dahası müslümanlara yardım ettikleri gerekçesiyle bütün Mûsevîler’i öldürerek tarihte benzeri az görülen bir vahşet örneği sergilemişlerdir. Orduyla birlikte Kudüs’e giren Haçlı tarihçisi Fulcherius, Haçlıların Araplar’ın yuttukları altınları çıkarmak için karınlarını deştiklerini, şehirde hiçbir canlı bırakmadıklarını, bütün evlere girip ne buldularsa yağmaladıklarını anlatmaktadır. Mescid-i Aksâ’ya sığınmış olanlar da kılıçtan geçirmişlerdir. Bu katliama şahit olan tarihçi Raimundus da, mâbedlerin bulunduğu bölgeye (Harem-i şerif) giderken cesetlerin ve dizlerine kadar çıkan kan birikintileri içinden geçmek zorunda kaldığını kaydetmiştir. Katliam veya soykırım bütün dünyada dehşet uyandırmıştır. Kurbanlarının sayısı kesin olarak belli olmamakla beraber bilinen husus, Kudüs’teki bütün müslüman ve Mûsevîler’in öldürüldüğüdür.

   6.Kudüs-i Şerif’in Geri Alınışı ve Eyyübiler Dönemi (1187-1244)

Müslümanlar Haçlıları topraklarından ancak bir  asır sonra çıkarabilmişlerdir. Halep Türk hükümdar Nûreddin-i Zengi, Kudüs'ü esâretten kurtarmadan uyumayı kendisine haram etmiş, kurtuluş hediyesi olarak kutlu mâbede takdim etmek üzere bir de minber hazırlamıştı. Zengi hanedanı valisi ve komutanı Selâhaddîn-i Eyyûbî nihayet 27 Receb 583 (2 Ekim 1187) Cuma günü Mitac kandilinde Kudüs’e girmiştir. Zafer olgunlukla kutlanmış, şehirde hiçbir taşkınlık yapılmamıştır. Bir süre Kudüs’te kalan Selâhaddîn, Ortodoks ve Yakubî hıristiyanlara iyi davranmış, dinlerince kutsal kabul edilen yerlerin idaresi Ortodoks kilisesine vermiştir. Bu arada Haçlılraca yasaklanan Mûsevîler’in de şehre yerleşmesine müsade etmiştir. Haçlı yönetimince saray olarak kullanılan Mescid-i Aksâ’yı camiye çevirmiş, Nureddin Zengi’nin hazırlatmış olduğu minberi de oraya koymuştur. Selâhaddîn ile başlayan Mısır Eyyûbîleri dönemi, el-Melikü’s-Sâlih Eyyûb’un muhalif Suriye Eyyûbîleri’ne karşı Hârizmli Türk atlı birliklerini Filistin bölgesine çağırmasına kadar sürmüştür. Hârizmlilerin, 11 Temmuz 1244’te Kudüs’e girmesiyle Haçlıların 1099’da Kudüs’ü ilk alışından 145 yıl sonra şehir Türkler’in eline geçmiştir.[10]

   7.Memlükler Dönemi (1260-1516)

   Kudüs, 1250-1260 yıllarında Eyyûbîler ile Memlükler arasında birkaç defa el değiştirdi. Moğollar ve Haçlılar karşısında kazandıkları zaferlerle kendilerini kanıtlayan Memlükler yabancı oldukları bu topraklarda var olabilmek ve siyasî meşruiyetlerini kazanabilmek için ulemâ ve halk nezdinde kabul görmeye ihtiyaç duydular. Bu ihtiyaçtan hareketle müslümanlarca üçüncü mukaddes şehir kabul edilen Kudüs’e büyük önem verdiler. Haçlı işgali sonrasında Kudüs’ün yeniden bir İslâm şehri haline gelmesi bu yoğun imar faaliyeti gerçekleştirdiler. Memlûk sultanı Muhammed b. Kalavun, 40 yıldan fazla hüküm sürdüğü için, şehri yeniden imâr etti. Bugün Kudüs’te bulunan yaklaşık 150 civarındaki önemli tarihî eserin 80’i Memlükler döneminden kalmadır. Bu dönemde Kudüs’te inşa faaliyetlerinin artmasında Memlük sultanlarının kendilerini topluma kabul ettirme çabalarının yanı sıra dinî gayeler, Memlük emîrlerinin öldükten sonra müsâdere edilmesini önlemek amacıyla çocuklarını ve akrabalarını mütevelli yaparak mallarını vakfetmeleri gibi pek çok sebepten söz etmek mümkündür.[11]

   8.Osmanlılar Dönemi (1516-1917)

   Osmanlılar 16. Yüzyıl başalrında Müslümanların birliğini kurma siyaseti çerçevcesinde güneye yönelince Kudüs’ü de elinde bulunduran Memlüklerle karşılaşmışlardır. Yavuz Sultan Selim, Mercidâbık’ta Memlükler’e karşı kazandığı zaferi müteakip Halep, Hama, Şam üzerinden güneye doğru ilerleyerek 4 Zilhicce 922’de (29 Aralık 1516) Kudüs’ü almıştır. Bazı kayıtlara göre de Kudüs, muhtemelen Ekim 1516’da Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Osmanlı yönetimi burada Aralık 1917’ye kadar yaklaşık dört asır devam etmiştir. Kanunî Sultan Süleyman, Mescid-i Aksâ çevresini, bugün hala ayakta olan surlarla çevirmiştir. Hürrem Sultan'da bir çok vakıf kurup bir külliye yaptırmıştır. Kudüs, bu dönemde sancak statüsünde kalmakla birlikte bağlı bulunduğu merkez değişmiştir. Söz gelişi, 1516-1831 yıllarında Şam eyaleti, 1841-1865 yıllarında Sayda eyaleti ve bu son tarihte Sayda ve Şam eyaletlerinin birleştirilmesiyle oluşturulan Suriye vilâyeti içinde yer almıştır. 1872-1917 döneminde ise müstakil mutasarrıflık statüsü verilerek doğrudan merkezî hükümete bağlanmıştır.

Kudüs hep Avrupalıların hedefinde olmuştur. 1799’da Mısır’a çıkıp sonra Filistin toprakları olan Gazze, Remle ve Safed'i işgâl eden Napolyon, Cezzar Ahmed Paşa'ya Akka’da mağlup olunca arkasına bile bakmadan bölgeyi terk edip Fransa’ya dönmüştür.

   Siyonistlerin teşvikiyle 1870’lerden sonra başlayan Yahudi göçleri Kudüs'ün sosyal, kültürel ve siyasi dengesini değiştirmiştir. Sultan II. Abdülhamid, siyonizmi ve Filistin'e Yahudi göçünü engellemek için yoğun çaba ile şehri adeta yeni baştan imâr etmiştir.

   9.İngiltere Dönemi (1917-1948)

   I.Dünya Savaşı sırasında, İngilere, 2 Kasım 1917’de Balfour Deklarasyonu ile Yahudilerin bölgede siyasî varlığına desteiğini ilan etmiş 11 Aralık’ta da İngiliz askerleri Kudüs’e girmiştir. Bu işgal Kudüs’teki sadece Haçlı işgaliyle kesintiye uğrayan yaklaşık 1200 yıllık müslüman yönetiminin de sonunu getirmiştir. [12]

   10.İsrail Dönemi (1948-?)

   İsrail 1948’de devletini ilan ederek bölgedeki hakimiyetini başlatmıştır ve hala devam etmektedir.

   Kudüs-i Şerif Bir İslam Şehridir. Kudüs kurulduğu günden buyana vahyi, ilahi tebliği ve peygamberlik müessesesini temsil etmiştir. Dolayısıyla burası o günden beri bir İslam şehridir. Çünkü İslam yani tevhid dini Hz. Adem'den itibaren bütün peygamberlerin ortak dinidir. Yüce Allah Hz. Muhammed (sas)e hitaben şöyle buyurmaktadır: "Sana söylenen senden önceki peygamberlere söylenmiş olandan başka bir şey değildir." (Fussilet, 41/43) Öte yandan, bilindiği üzere peygamberlere onların soyundan gelinmek suretiyle değil onların insanlığa tebliğ ettikleri ilkelere sahip çıkmakla, onların yolundan gitmekle varis olunur. Çünkü onlar Allah'ın kendilerine vahyettiği yüce kitaplardan ve bu kitapların taşıdığı ulvi mesajlardan başka bir şeyi miras bırakmazlar. Kudüs Hz. İbrahim (a.s.)'in Hanif dinini ve vahiy kültürünün temel dinamiği niteliğindeki tevhid inancını temsil eden kutsal bir şehir olduğundan bu şehrin gerçek sahipleri de “müminler”dir. Kur'an-ı Kerim, peygamberlerin gerçek varislerinin ancak tevhid inancına sahip ve Hanif dine mensup olan mü'minler olduğunu çeşitli vesilelerle vurgulamaktadır. Örneğin bir ayeti kerimede şöyle buyurulur:

   "Şüphesiz insanların İbrahim'e en yakın olanları ona uyanlar, bu peygamber ve iman edenlerdir." (Ali İmran, 3/68)

   Bunun sebebi ise İbrahim (a.s.)'ın Hanif bir Müslüman olmasıdır.

"İbrahim ne bir yahudi ne de bir hıristiyandı. Ancak o dosdoğru çizgideki bir Müslümandı. O, müşriklerden de değildi." (Ali İmran, 3/67)

Bu diğer bütün peygamberler için de geçerlidir. Nitekim Hz. İbrahim'in ve onun torunu olan aynı zamanda İsrail oğullarının atası olarak bilinen ve Kur'an-ı Kerim'de iki yerde adı "İsrail" olarak anılan (Ali İmran, 3/93, Meryem, 19/58) Hz. Ya'kub'un oğullarına tavsiyesi hakkında şöyle buyurulur:

   "İbrahim, oğullarına da bunu tavsiye etti. Ya'kub da aynı tavsiyede bulunarak şöyle dedi: "Ey oğullarım! Allah sizin için bu dini seçti. Artık ancak Müslüman kimseler olarak ölün." (Bakara, 2/132)

      Kudüs-i Şerif'teki İslami Miras

   İslam bütün peygamberlerin ortak dini olduğuna göre Kudüs'teki eski peygamberlerden kalma eserlerin tümü İslami mirastır. Bu kutsal miras, Kudüs'ün Müslüman ordular tarafından fetheinden sonra bir hayli zenginleştirilmiştir. 1517'de Kudüs'ü Memlükler'den alan Osmanlılar da bu şehirde zengin bir İslami miras bırakmışlardır. İslami eserlerden bazılarının adlarını saymakla yetineceğim:

   Mescid-i Aksa, Kbbet’üs-Sahra, el-Halil camisi, Muallaktaş camisi, Veliyyullah Muharib camisi, Büyük el-Umeri camisi, Küçük el-Umeri camisi, Hz. Yakub (a.s.) camisi, Kadınlar camisi, İsa camisi, Bayram Çavuş medresesi, tekkesi ve kulesi, Mevleviye camisi, Çorbacı Sebili camisi, Disi camisi (Hz. Davud Peygamber camisi), Ömeri Safir camisi, Mus'ab ibnu Umeyr camisi, Han Sultan camisi, Ebu Bekir Sıddık camisi, Osman ibnu Affan camisi, Suveyka Allun camisi, Burak camisi, Şeyh Reyhan camisi, Şeyh Mekki cami ve türbesi, Hz. Süleyman (a.s.) efendimizin makamı ve camisi, Ömer ibnu Hattab Camisi, el-Hariri Camisi, Kale camisi, Osman ibnu Hattab camisi, Hanka camisi, Hayatu's-Salahiyye camisi, es-Seyfi camisi ve meydanı, el-Kumeyr camisi, Alauddin el-Basri camisi, el-Afgani camisi, Buhariya camisi, Şeyh Lu'lu' camisi, Kırmızı minare camisi, el-Kermi camisi, Mansuri camisi, Mağribliler camisi, Fahriya camisi, Peygamber  Süleyman camisi

Allah CC selamı Rahmeti bereketi üzerinize olsun.

               METİN ALKAN

                    EĞİTİMCİ YAZAR

            Kaynakça

el-Aseli, Kamil Cemil, “Kudüs,” DİA, c. 26, s.334-336.

Avcı, Casim,“Kudüs”, DİA, c. 26, s.327-329.

Buhari, Sahih.

Demirkent, Işın “Kudüs”, DİA, c. 26, s. 330-332.

Ebû Dâvûd, Sünen.

Elmalı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul 1936.

Garip, Recep, http://www.gencufuk.com/icinde-bir-kudus-buyut/;erişim, 09.05.2017;

Harman, Ömer Faruk, “Kudüs”, DİA, c. 26, s. 323-324.

İbn Hanbel, Müsned.

İbn Mace, Sünen.

Müslim, Sahih.

Nesaî, Sünen.

Özçelik, Mustafa, “Türk Şiirinde Kudüs ve Filistin Duyarlılığı,” Edebiyat, sayı 175.

Tomar, Cengiz, “Kudüs,” DİA, c. 26, s. 332-333.

Ez-Zerkeşî, İ'lâmü's-Sâcid Kahire 1397.

[1]Ömer Faruk Harman, “Kudüs”, DİA, c. 26, s. 323-324.

[2]ez-Zerkeşî, İ'lâmü's-Sâcid Kahire 1397, s. 277; Elmalı, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul 1936, IV, 3144.

[3]Müslim, İman, 259; Nesaî, Salât, 10.

[4]Buharî, Fazlü’s-salât fî mescidi Mekke ve’l-Medîne, 6, Hac, 26, 40; Müslim, Hac, 288, Mesâcid, 2; Nesâî, Mesâcid, 3.

[5]Nesai, Mesacid 6; İbn Mace, İkametu's-Sala ve's-Sunne fiha 5/196; İbn Hanbel, II, 176.

[6]İbn Mace, İkametu's-Sala ve's-Sunne fiha, 5/198; Ebû Dâvûd, Salât, 14.

[7]Ebu Davud, Kitabu's-Salat, 14.

[8]Buhari, Kitabu Ehadisi'l-Enbiya, 60/40; İbn Mace, Kitabu'l-Mesacid ve'l-Cemaat, 4/7.

[9]Casim Avcı,“Kudüs”, DİA, c. 26, s.327-329.

[10]Işın Demirkent, “Kudüs”, DİA, c. 26, s. 330-332.

[11]Cengiz Tomar, “Kudüs,” DİA, c. 26, s. 332-333.

[12]Kamil Cemil el-Aseli, “Kudüs,” DİA, c. 26, s.334-336.

[13]İçinde Bir Kudüs Büyüt, Recep Garip, http://www.gencufuk.com/icinde-bir-kudus-buyut/;erişim, 09.05.2017; Mustafa Özçelik, “Türk Şiirinde Kudüs ve Filistin Duyarlılığı,” Edebiyat, 175. Sayı.